Waar komt kefir vandaan?

U heeft gelijk als u wijst op het debat. Hoewel de exacte oorsprong van kefir verloren is gegaan in de geschiedenis en omgeven is door legendes, wijzen het overweldigende bewijs en de traditie naar één primaire locatie.

De Kaukasus: de erkende geboorteplaats van kefir

De meest geaccepteerde en historisch ondersteunde oorsprong van melkkefirkorrels is de Noordelijke Kaukasus, een bergachtig gebied tussen de Zwarte Zee en de Kaspische Zee (hedendaags Rusland, Georgië en Azerbeidzjan). Al duizenden jaren cultiveerden de nomadische volkeren van deze regio, met name stammen als de Karatsjaïers en Osseten, kefir. Ze fermenteerden melk (van geiten, schapen of koeien) in zakken gemaakt van dierenhuiden. Na gebruik vulden ze de zakken weer aan met verse melk, waardoor een continue fermentatiecyclus ontstond.

De ‘korrels van de profeet’

De oorsprong van de kefirkorrels zelf is legendarisch. De stammen geloofden dat de kefirkorrels een goddelijk geschenk waren van de profeet Mohammed en noemden ze de “korrels van de profeet”. Ze werden beschouwd als een bron van rijkdom en gezondheid voor de familie en stam, en werden van generatie op generatie doorgegeven. Men geloofde dat als de kefirkorrels werden weggegeven of het geheim van hun gebruik werd onthuld, ze hun kracht en ‘magie’ zouden verliezen.

Wetenschappelijke plausibiliteit

De moderne wetenschappelijke theorie is dat de kefirkorrels waarschijnlijk spontaan in de loop van de tijd zijn gevormd. De praktijk van het continu fermenteren van melk in dierenhuiden bood de perfecte omgeving voor de specifieke bacteriën en gisten uit rauwe melk en de omgeving om een symbiotische kolonie te vormen, waardoor de polysacharide-matrix ontstond die we nu kennen als een kefirkorrel.

Hoe kefir zich verspreidde over de wereld

Het geheim van kefir werd eeuwenlang angstvallig bewaakt. Het verhaal van de introductie in de rest van de wereld is een beroemd verhaal over industriële spionage en romantiek uit het begin van de 20e eeuw. Russische artsen, die de opmerkelijke levensduur en gezondheid van de Kaukasische volkeren opmerkten, zochten naar het geheim van hun “wonderdrank”.

De gebroeders Blandov, eigenaars van een zuivelfabriek in Moskou, stuurden een beeldschone medewerkster, Irina Sacharova, naar het hof van een lokale prins, Bek-Mirza Barchorov, om hem te charmeren zodat hij haar wat kefirkorrels zou geven. Hij weigerde de schat van de stam te delen, maar, smoorverliefd, ontvoerde hij haar om zijn bruid te worden. De Blandovs organiseerden een reddingsactie en Irina bracht haar zaak voor de tsaar. Als vergoeding voor de beledigingen die ze had doorstaan, kreeg de prins het bevel om Irina tien pond kefirkorrels te geven. Deze kefirkorrels werden naar de zuivelfabriek in Moskou gebracht, en in 1908 werd de eerste commercieel geproduceerde kefir verkocht.

Het debat: Kaukasus of Tibet?

Hier komt het debat dat u noemde om de hoek kijken. De verwarring ontstaat vaak door een ander gefermenteerd product dat soms de “Tibetaanse Paddenstoel” wordt genoemd.

Melkkefir (Kaukasus)

De gelatineuze, bloemkoolachtige kefirkorrels die melk fermenteren, worden vrijwel unaniem herleid tot de Kaukasus.

Tibicos / waterkefir (mogelijk Tibet/Mexico)

De term “Tibetaanse Paddenstoel” wordt vaak gebruikt om waterkefirkorrels (ook bekend als Tibicos) te beschrijven. Dit zijn doorzichtige, kristallijne korrels die suikerwater fermenteren, geen melk. Hoewel hun exacte oorsprong ook wordt betwist (met sterk bewijs dat naar Mexico wijst), zijn ze anders dan melkkefirkorrels.

Recente archeologische vondsten

Om een fascinerende laag aan het debat toe te voegen, analyseerde een archeologische studie uit 2024 ’s werelds oudst bekende kaas (ongeveer 3.600 jaar oud), gevonden bij mummies in de regio Xinjiang in China. DNA-analyse onthulde dat de kaas was gemaakt met een kefircultuur. De gevonden bacteriën waren nauwer verwant aan stammen uit Tibet dan aan die uit Rusland, wat suggereert dat kefirculturen al sinds de bronstijd in deze regio kunnen hebben bestaan, wat het idee van een *enkele* oorsprong in de Kaukasus uitdaagt.

De Opkomst van Kefir in België en Nederland

De verspreiding en populariteit van kefir in België en Nederland is een verhaal van twee snelheden: een lange, langzame aanloop als nicheproduct gevolgd door een snelle opmars naar de mainstream, gedreven door gezondheidstrends en brede beschikbaarheid.

Kefir was lange tijd onbekend bij het grote publiek in de Lage Landen. De verspreiding gebeurde decennialang op kleine schaal, voornamelijk binnen een gesloten circuit van liefhebbers en mensen die bewust met gezondheid bezig waren.

Deelcultuur: De verspreiding van de levende kefirkorrels, het “yoghurtplantje”, gebeurde voornamelijk van persoon tot persoon. Omdat de melkkefirkorrels continu groeien, werden ze gratis weggegeven of geruild binnen familie- en vriendenkringen.
Online Pformsen en Webshops: Vroege gebruikers vonden elkaar via online forums. Al snel ontstonden er gespecialiseerde webwinkels (zoals Kefirshop, Kefirkorrels.nl en Kefir-Online.com) die het mogelijk maakten om betrouwbare, levende melk- en waterkefirkorrels per post te ontvangen. Ook op tweedehandsplatformen als Marktplaats en 2dehands.be werden de korrels aangeboden.
Natuur- en Reformwinkels: Fysiek was kefir (zowel de korrels als kant-en-klare drank) voornamelijk te vinden in natuur- en reformwinkels. Het werd gezien als een gezondheidsproduct voor een specifieke doelgroep. Een forumgebruiker merkte in 2006 bijvoorbeeld op dat het bijzonder was dat er kant-en-klare kefir te koop was bij Delhaize in België.

De laatste jaren is kefir plotseling overal. Deze recente en snelle groei in populariteit is te danken aan een samenloop van factoren:

De Gezondheid- en Welzijnstrend: De groeiende aandacht voor darmgezondheid en de rol van probiotica is de belangrijkste motor achter de populariteit van kefir. In een tijd waarin “gut health” centraal staat, wordt kefir gepositioneerd als een superfood dat superieur is aan gewone yoghurt vanwege de grotere diversiteit aan bacteriën en gisten. Media, gezondheidsexperts en voedingsdeskundigen, zoals te zien in publicaties van onder andere De Zondag en Gezond.be, prijzen de voordelen voor de spijsvertering en zelfs de mentale gezondheid.
Invloed van Foodblogs en Social Media: Foodbloggers en social media influencers speelden een cruciale rol in het populariseren van fermentatie. Voedingsexperts in Nederland maakten fermenteren toegankelijk en hip. Op Instagram en in blogs werden kleurrijke foto’s en recepten gedeeld van zelfgemaakte kefir, smoothies en gerechten, wat een nieuwe, jongere doelgroep inspireerde om het zelf te proberen.
Media-aandacht: De toegenomen populariteit werd versterkt door aandacht op televisie en in programma’s als Keuringsdienst van Waarde, die de verschillen tussen “echte”, zelfgemaakte kefir en de commerciële varianten onderzochten. Dit wekte de nieuwsgierigheid van een breed publiek.
Brede Verkrijgbaarheid in Supermarkten: De meest significante stap naar het grote publiek was de introductie van kefir in de schappen van alle grote supermarktketens in zowel België (o.a. Delhaize, Carrefour, Bio-Planet) als Nederland (Albert Heijn, Jumbo, Lidl). Waar het eerst een zeldzaamheid was, is het nu een standaardproduct in het zuivelschap. Grote merken zoals Danone (met Activia Kefir) en Arla, naast huismerken en nieuwe, hippe merken als KULT (waterkefir), maakten het product toegankelijk voor iedereen. Deze stap, die rond 2020-2022 in een stroomversnelling kwam, bevestigde de status van kefir als een gevestigd product.

Samenvattend kan gesteld worden dat kefir zich van een ondergronds, gedeeld natuurproduct heeft ontwikkeld tot een commercieel succes. De basis werd gelegd door een kleine, trouwe gemeenschap, maar de uiteindelijke populariteitsexplosie werd mogelijk gemaakt door de perfecte storm van gezondheidstrends, media-aandacht en de omarming door de grote supermarkten.

Conclusie

Samenvattend over de oorsprong van melkkefir:

Traditionele oorsprong: de Kaukasus is de onbetwiste traditionele en culturele thuisbasis van melkkefir zoals we die vandaag kennen. De legendes, de geschiedenis en de naam “kefir” zelf (van een Turks woord voor “goed gevoel”) wijzen allemaal hiernaartoe.
De “Tibet” connectie: de link met Tibet is hoogstwaarschijnlijk een verwarring met waterkefirkorrels (“Tibetaanse Paddenstoelen”) of, in het licht van nieuw bewijs, zou het een aparte, oude lijn van kefircultuur kunnen vertegenwoordigen die zich parallel heeft ontwikkeld.
Het oordeel: hoewel het verhaal complexer kan zijn dan een enkele oorsprong, als u vandaag melkkefirkorrels vasthoudt, leidt hun verhaal en afstamming vrijwel zeker via Rusland terug naar de stammen van de Kaukasus.